Rzeczpospolita Obojga Narodów
Pięć lat po wydaniu albumu o dworach i pałacach, obecnie znajdujących się na terenie Białorusi, Katarzyna i
Jerzy Samusikowie opracowali publikację zatytułowaną „Dwory i pałace na Litwie”. Właścicielami zaprezentowanych kilkudziesięciu szlacheckich siedzib były
pierwsze rody Rzeczypospolitej: Tyszkiewiczowie,
Radziwiłłowie, Potoccy, Chodkiewiczowie,
Sapiehowie, Broel-Platerowie, Czapscy, itd. W części z
okazałych budowli rodzili się lub rezydowali znamienici Polacy:
Józef Weyssenhoff, Gabriel Narutowicz, Hanka Ordonówna,
Józef Piłsudski, Władysław Syrokomla,
Stanisław Witkiewicz, Kornel Makuszyński, etc. Wszakże była to
kiedyś Rzeczpospolita Obojga Narodów!
Patriotyczna działalność Polaków
Do opisów i fotografii sześćdziesięciu pięciu
zabytkowych obiektów dołączono Mapę z ich lokalizacją,
Spis treści (miejscowości z zabytkami) oraz Wykaz dworów i
pałaców niezamieszczonych w albumie. Państwo Samusikowie dotarli do
szlacheckich siedzib położonymi poza głównymi szlakami turystycznymi i
przedstawiającymi różny stan zachowania: od profesjonalnie
odrestaurowanych rezydencji, przez opuszczone posiadłości do
tzw. malowniczych ruin. Dzieje dworów i pałaców oraz losy ich
właścicieli, które doprowadziły do obecnej kondycji obiektów, komplikowały się
w podobny sposób. Patriotyczna działalność polskich posiadaczy
ziemskich, w tym udział w Powstaniu Listopadowym czy Styczniowym, skutkowała
konfiskatą majątków oraz zesłaniem ich właścicieli na
Sybir lub do Kazachstanu. Przetaczające się fronty
wojen światowych oraz rewolucyjne rozruchy doprowadziły do
rabunków, dewastacji, a nawet do podpaleń i burzenia budowli.
Parcelacje w ramach litewskiej reformy rolnej (lata dwudzieste
XX w.) pozbawiły majątki ziemskie większej części areału, a obywateli
ziemskich podstaw egzystencji. W okresie istnienia Litewskiej Socjalistycznej
Republiki Radzieckiej w znacjonalizowanych dworach i pałacach lokowano
kołchozy, sowchozy, magazyny, szpitale, szkoły, a nawet hodowano świnie
(piwnice Wysokiego Dworu). Litwa, niepodległa od trzydziestu lat, część
ocalałych dworów i pałaców przystosowała do pełnienia funkcji
muzealnych czy ośrodków kultury. Niestety, ogromna większość
tych bezcennych zabytków pozostaje porzucona, ulegając stopniowej
degradacji i przekształcając się w gruzowisko zarastające
chaszczami.