Od dworów i pałaców Ziemi Krakowskiej

 

Małopolska

sierpień 2024

    Pałace, dwory i sanktuaria Ziemi Krakowskiej odwiedziliśmy w drodze do ukochanych Tatr. Pałace: Balice, Nieznanice, Złoty Potok. Dwory: Stryszów, Łopuszna, Koryznówka. Sanktuaria: Częstochowa, Kalwaria Zebrzydowska. Kopalnia: Wieliczka.  Kruszyna, Borowno, Kościelec tylko z daleka… Wszystkie te zabytki zasługują na gruntowne zwiedzanie i wnikliwe poznanie ich historii.

Stryszów

    Dwór pochodzi z XVIII wieku, w 1741 przeszedł gruntowną przebudowę z dworu obronnego przekształcono go w rezydencję wiejską utrzymaną w stylu barokowym. W okresie okupacji Niemcy umieścili we dworze szkołę rolniczą. Po roku 1945 budowlę użytkowało PGR, a następnie Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna. W latach 1958-1968 zdewastowany dwór przejęły Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu tworząc muzeum wnętrz polskiego dworu - średniozamożnego z XIX wieku – salon, jadalnia, gabinet, biblioteka, sypialnia.

Łopuszna

    Dwór został wybudowany pomiędzy 1787 a 1790 przez konfederatę barskiego Romualda Lisickiego. Następnie gospodarzyła w Łopusznej rodzina Tetmajerów. Po klęsce Powstania Listopadowego we dworze ukrywał się Seweryn Goszczyński. Po II wojnie światowej, w 1949, dwór został znacjonalizowany, a od 1978 jest oddziałem Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem. W zespole dworskim znajdują się stajnia z wozownią, spichlerz, obory oraz piwnice domku-lamusa i tzw. Dom Klamerusów. Całość otacza drewniane ogrodzenie. „Dom drewniany w stylu rodzimym wszystkich naszych dworów szlacheckich” pisał Seweryn Goszczyński. 

 

Nowy Wiśnicz - Koryznówka

    Dworek mieszczący Muzeum Pamiątek po Janie Matejce został zbudowany w połowie XIX w. przez Leonarda Serafińskiego i jego żonę Joannę. W Wiśniczu Jan Matejko przeżywał lata narzeczeństwa z Teodorą, najmłodszą siostrą Joanny. Przez lata II wojny światowej i okupacji hitlerowskiej na „Koryznówce” mieszkali Ludmiła i Tomasz Serafińscy. Do nich trafił po ucieczce z niemieckiego obozu w Auschwitz rotmistrz Witold Pilecki i tu pisał zeszyty słynnego raportu. 

Balice

    Pod koniec XVI wieku z inicjatywy Jana Szembeka został wzniesiony w Balicach murowany pałac. Odnową pałacu zajęła się Urszula Darowska na początku XIX stulecia. Pod koniec XIX wieku przeszedł w posiadanie księcia Dominika Radziwiłła i jego żony Dolores, którzy w latach 1887-1894 zlecili Tadeuszowi Stryjeńskiemu przebudowę pałacu. Podczas przebudowy obiektu odkryto piwnice dawnego dworu oraz gotyckie portale. Neobarokowy pałac składa się z kwadratowego korpusu z ryzalitem na osi oraz bocznych skrzydeł. Część środkową z parterowym ryzalitem otaczają schody prowadzące na taras, pod którym znajduje się hol wejściowy. Na piętrze pałacu czterokolumnowy portyk udekorowano trójkątnym przyczółkiem z kartuszem herbowym. Od wschodu korpus połączony jest ze skrzydłem bocznym galerią, na piętrze złożoną z przeszklonych arkad. Pałac otacza piękny park (pow. 5h) ze starym drzewostanem w stylu renesansowego ogrodu włoskiego z XV w.
Po zakończeniu  II w. świat. Pałac Radziwiłłów przekazano Uniwersytetowi Jagiellońskiemu w Krakowie, a od 1950 roku Instytutowi Zootechniki PIB. 

 

Nieznanice

    Polak niemieckiego pochodzenia, Aureliusz Wuensche, zbudował w okresie I wojny światowej modernistyczną budowę z elementami pseudo renesansowymi. W 1946 roku w wyniku reformy rolnej majątek ten przejął skarb Państwa. W budynku pałacowym mieściła się siedziba firmy "Hodowla Roślin Nieznanice", przedszkole, stołówka i świetlica z pierwszym telewizorem w okolicy.
W 1997 roku nowymi właścicielami zostało małżeństwo polsko-francuskie Elżbieta Lubert i Gerard Weydmann. Aktualnie prowadzony jest hotel z restauracją i kompleksem SPA.

 

Złoty Potok

    W 1856 r. na polecenie gen. Wincentego Krasińskiego zbudowano pałac w stylu klasycystycznym. Po śmierci jego syna Zygmunta Krasińskiego w 1859 roku majątek odziedziczyła córka poety Maria, żona hrabiego Edwarda Aleksandra Raczyńskiego. Rodzina Raczyńskich na początku XX w. przebudowała pałac, nadając mu dzisiejszy kształt. Po 1945 roku majątek upaństwowiono, a w pałacu przez wiele lat mieściła się szkoła.
Dwór klasycystyczny z lat 1827-29 przeznaczono dla pisarza Zygmunta, który mieszkał w nim latem 1857 roku. Obecnie mieści Muzeum Regionalne im. Zygmunta Krasińskiego. 

 

Częstochowa

    Sanktuarium wraz z klasztorem zakonu paulinów – ich początki sięgają końca XIV wieku. 1388 roku Klasztor i Kościół kultu maryjnego otrzymały nazwę Jasna Góra. Zespół gotyckich zabudowań kościelno-klasztornych powstawał w latach 1425–1429. 1616 roku Król Zygmunt III Waza obwarował sanktuarium - Jasna Góra stała się twierdzą. Biskup chełmski dokonał w 1717 roku koronacji jasnogórskiego obrazu. W 1953 roku odprawiono pierwszy uroczysty Apel Jasnogórski. W 1956 roku złożono Jasnogórskie Śluby Narodu, w trzechsetlecie Ślubów Lwowskich, do których przystąpił król Jan II Kazimierz Waza w 1656 r. w katedrze Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny we Lwowie.
Sanktuarium wielokrotnie oblegane przez wrogów Rzeczypospolitej (Szwedów, Rosjan, Austriaków) i grabione ze wszelkich dóbr przetrwało próbę czasu i dotrwało do dziś.
Kaplica Matki Bożej skrywa Cudowny Obraz Matki Bożej Częstochowskiej  - bizantyńską ikonę odnalezioną na Rusi Halickiej, do Częstochowy przywiezioną około 1384 roku. Kult cudownego obrazu trwa nieustannie, czego wyrazem są m.in. piesze pielgrzymki na Jasną Górę. W Skarbcu zbudowanym w latach 1649–1651 zgromadzono najcenniejsze zbiory sztuki sakralnej. W 1994 r. Sanktuarium wraz z Klasztorem zakonu paulinów w Częstochowie uznano za Pomnik Historii Polski. 

Kalwaria Zebrzydowska

    Ośrodek ruchu pielgrzymkowego w Kalwarii Zebrzydowskiej do sanktuarium pasyjno-maryjnego łączy zarówno kult Chrystusa cierpiącego i Matki Bożej, a jego ideą przewodnią jest odwzorowanie ostatniej drogi Chrystusa. W latach 1604–1609 wzniesione zostały kościół i klasztor dla Mikołaja Zebrzydowskiego. Cudowny Obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem został podarowany przez Stanisława Paszkowskiego w 1641 roku. Kolejni właściciele rozbudowywali klasztor i kościół o kaplice, pustelnie i wieże. Powstały Park Pielgrzymkowy składa się z zespołu kościołów i kaplic o barokowej i manierystycznej architekturze. Dróżki Pana Jezusa oraz Matki Boskiej wybudowano na wzór obiektów z Ziemi Świętej. Sanktuarium, jako jedyna kalwaria na świecie, w 1999 r. zostało wpisane na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. W 2000 roku obiekt uznany został za Pomnik Historii Polski. 

 

Wieliczka

    Początki Kopalni Soli „Wieliczka” sięgają XIII w., gdy kopane wcześniej studnie zamieniono w szyby, czyli drogi pionowej komunikacji z biegnącymi poziomo chodnikami i wyrobiskami. Kopalnia Wieliczka liczy 9 poziomów, z których pierwszy – poziom Bono – sięga na głębokość 64 m, zaś ostatni leży 327 m pod powierzchnią ziemi. Łączna długość chodników łączących około 3000 wyrobisk (chodników, pochylni, komór eksploatacyjnych, jezior, szybów) przekracza 300 km. Kopalnię cechuje unikatowy mikroklimat – duża wilgotność i zawartość chlorku sodu oraz stała temperatura (ok. 14–16 °C). 

 

 

 

Kilkusetletnia eksploatacja złoża soli kamiennej ukształtowała obecny wygląd wyrobisk górniczych. Część udostępniona dla turystów obejmuje 3,5 km odcinek, położony na głębokości od 64 do 135 m.
Królewską Kopalnię Soli w Wieliczce wpisano w 1978 roku na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Od 1994 r. wielicka kopalnia nosi miano Pomnika Historii Polski. 

 

Kruszyna

    Pałac wzniósł Kacper Denhoff w 1630r. W 1862 r. majątek przeszedł we władanie ks. Eugeniusza Lubomirskiego. W następnym roku w pałacu ulokowano lazaret powstańczy. Po upadku powstania styczniowego był stopniowo odbudowywany, a po 1867r. przebudowany przez Lubomirskich Mieścił m.in. bogatą bibliotekę książęcą i kolekcję portretów królewsko-książęcych. Podczas wojny i po jej zakończeniu pałac mocno ucierpiał. Po wojnie, do lat 60-tych XX w., mieścił dom dziecka, a później działała tu administracja rolniczej spółdzielni produkcyjnej.  Popadał w coraz większą ruinę. W 1990 r. został zakupiony za symboliczną złotówkę przez księcia Stanisława Lubomirskiego Lanckorońskiego. Pałac miał mieścić sanatorium i ośrodek opieki Fundacji Sue Ryder. Obecnym właścicielem pałacu jest małżeństwo mieszkające w Stanach Zjednoczonych. 

Borowno

    Późnobarokowy pałac wzniesiono w 1790 roku. Początkowo należał do Skarbków, później mieszkały w nim rodziny Karpińskich i Michalskich. W latach 80. XIX w. ówczesny właściciel pałacu, Adam Michalski poślubił siostrę słynnych śpiewaków Reszke. W czasie II wojny światowej, w 1940, roku pałac w Borownie został częściowo przebudowany na młyn elektryczny. W 1945 roku majątek został upaństwowiony, później kilkakrotnie zmieniał swoich właścicieli, aż trafił w ostatnich latach do rodziny państwa z Częstochowy. Oni to przywrócili mu dawny wygląd, odbudowując wschodnie skrzydło pałacu i czyniąc z niego swój nowy dom. 

Kościelec

    Dworek zbudowano w stylu klasycystycznym w XIX wieku i stanowił siedzibę ostatnich dziedziców tej miejscowości – Wereszczyńskich. To w nim przyszła na świat wybitna malarka – Wanda Wereszczyńska. Po 1939 roku majątek został im odebrany przez III Rzeszę, a po wojnie upaństwowiony przez władzę ludową. Ta wykorzystała dwór najpierw na siedzibę dla gromadzkiej rady narodowej, a potem na przedszkole, które funkcjonuje tam do dziś.

    Zamki, pałace, dwory i sanktuaria Ziemi Krakowskiej zwiedzone w ciągu pięciu dni pozostawiły pewien  niedosyt. Może w kolejnej wędrówce, chociaż niektórym z nich, poświęcimy więcej czasu...

* zdjęcia własne CANON EOS 1300D