Genialni. Lwowska szkoła matematyczna.

Mariusz Urbanek

Iskry 2014

P.Banacha na fizyce w Toruniu!

    P. Banacha (przestrzenie Banacha) śniły mi się po nocach jeszcze wiele lat po studiach na Wydziale Mat. – Fiz. – Chem. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Przestrzenie Banacha były najczęściej pojawiającym się pojęciem na wykładach z analizy matematycznej na kierunku fizyka. Twórca tego pojęcia jest jednym z bohaterów książki popularno – naukowej wydanej przez wydawnictwo Iskry w 2014 roku, a zatytułowanej „Genialni. Lwowska szkoła matematyczna”. Z zapałem zabrałam się do lektury, tym bardziej, że matematyka od zawsze była jednym z wielu obszarów moich zainteresowań. Genialny tytuł i podtytuł oraz ilustracja na obwolucie publikacji wykonana przez Marka Szyszko – znakomitego polskiego rysownika – sugerowały, że książka opowiada o działalności Lwowskiej szkoły matematycznej w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Nie należy mylić tej grupy uczonych z tzw. szkołą lwowsko - warszawską będącą formacją filozoficzną, o której można przeczytać w "Węzłach pamięci...". Losom lwowskich matematyków przed drugą wojną światową poświęcił autor jedynie sto stron książki z prawie trzystu, na których czytelnicy mogą znaleźć pokazanie matematyki jako pasji, poza którą niewiele kwestii miało dla tych ludzi większe znaczenie.

 

Osoby dramatu.

    Interesująca forma rozdziałów książki, odrębne kalendarium Lwowskiej szkoły matematycznej i bogata bibliografia stanowią, od strony edytorskiej, niewątpliwe atuty tej publikacji. Mariusz Urbanek trafnie przedstawił „osoby dramatu”: Hugo Steinhausa, Stefana Banacha, Stanisława Mazura i Stanisława Ulama, wybierając z ich biografii i charakterystyk najcelniej cechujące ich fakty.  Hugo Steinhaus był matematykiem a jednocześnie językowym purystą i człowiekiem na wskroś pryncypialnym. Stefan Banach to profesor o nieukończonych studiach i nad wyraz plebejskim pochodzeniu. Stanisław Mazur pozostawał zatwardziałym komunistą o specyficznym poczuciu humoru. Stanisław Ulam to twórca bomby atomowej i wodorowej a z przekonania pacyfista. 

Całka Lebesgue’a.

    Nakreślone przez Mariusza Urbanka dzieje Lwowskiej szkoły matematycznej rozpoczynają się na przełomie XIX i XX wieku, gdy na świat przychodzą wspomniani czterej bohaterowie tego opracowania. Zawiązanie Lwowskiej szkoły matematycznej miało miejsce w Krakowie (sic!) w 1916 roku, gdy Hugo Steinhaus spotkał na Plantach dyskutujących o całce Lebesgue’a Stefana Banacha i Ottona Nikodyma oraz dokooptowanego później Witolda Wilkosza, przyjaciela Stefana Banacha jeszcze z czasów gimnazjalnych. Ze Lwowem, jako pierwsi z bohaterów,  wiążą się: Hugo Steinhaus, habilitujący się na lwowskim Uniwersytecie Jana Kazimierza w 1917 roku i jego „odkrycie”  - Stefan Banach, który zostaje asystentem na Politechnice Lwowskiej w 1920 roku. Kilka lat później we Lwowie rozpoczynają studia: Stanisław Mazur i Stanisław Ulam doktoryzujący się na Uniwersytecie Jana Kazimierza na początku lat trzydziestych XX wieku. 

Wnętrze Kawiarni Szkockiej

Plac Fredry na pocztówce z 1916 - z prawej Kawiarnia Szkocka

 

  Żywa gęś w kawiarni Szkockiej!

    Lata trzydzieste XX stulecia stanowią złoty wiek Lwowskiej szkoły matematycznej, której centrum życia naukowego nie znajdowało się w nobliwych murach uczelni ale w klimatycznej kawiarni Szkockiej przy placu Akademickim. Właśnie tutaj uczeni spotykali się po zakończeniu wykładów aby roztrząsać „problematy” matematyki i „reszty wszechświata”. Zadania matematyczne rozwiązywali pisząc kopiowym ołówkiem na marmurowych blatach stolików.  Nowy rozdział w debatach matematyków nastąpił w lipcu 1935 roku gdy zaczęto notować problemy do rozwiązania lub przemyślenia w grubym zeszycie, który zapisał się w historii matematyki jako „Księga Szkocka”. Zawiera ona 193 problemy matematyczne a za rozwiązanie niektórych z nich autorzy przewidywali nagrody np. żywą gęś (nagroda odebrana w 1972 roku).

Stanisław Mazur i Per Enflö

Księga Szkocka

 

 

Mord profesorów lwowskich na Wzgórzach Wuleckich!

    Tragiczny koniec Lwowskiej szkoły matematycznej nastąpił 22 września 1939 roku z wkroczeniem do Lwowa sowieckich wojsk Armii Czerwonej. Zagłada środowiska naukowego dokonała się w lipcu 1941 roku, gdy Einsatzkommando III Rzeszy aresztowało kilkudziesięciu lwowskich uczonych a następnie rozstrzelało wszystkich (razem z pojmanymi członkami ich rodzin lub ich gośćmi) na Wzgórzach Wuleckich. Ogółem zamordowano 50 osób związanych ze środowiskiem akademickim, a wydarzenie to historia Polski odnotowała jako „Mord profesorów lwowskich”. Kolejna grupa uczestników Lwowskiej szkoły matematycznej zginęła równie tragicznie: w Katyniu, w sowieckich łagrach, w lwowskim getcie i innych miejscach kaźni II wojny światowej. Niektórzy z lwowskich uczonych ratowali się przed niechybną śmiercią stając się karmicielami wszy w Instytucie Weigla we Lwowie. Wśród lwowskich matematyków znaleźli się i tacy, którzy pomimo okupacji próbowali w dalszym ciągu pracować dla nauki ponosząc moralnie wątpliwe koszty tych działań np. Stanisław Mazur. 

 

Polski Lwów w granicach USRR!

    Po wojnie, gdy Lwów w wyniku ustaleń konferencji przywódców koalicji antyhitlerowskiej w Jałcie znalazł się w granicach Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, Lwowska szkoła matematyczne uległa rozproszeniu po ośrodkach naukowych nie tylko w Polsce.

Niestety, w sierpniu 1945 roku, zmarł we Lwowie Stefan Banach, kończąc krótką, bo zaledwie dwudziestopięcioletnią, karierę naukową. Pogrzeb matematyka stał się pretekstem do demonstracji Polaków - mieszkańców Lwowa, których nie zdążono jeszcze wysiedlić z miasta, mimo rozpoczętej w maju tzw. akcji przesiedleńczej.

 

Ze Lwowa do Los Alamos!

    Hugo Steinhaus w listopadzie 1945 roku przyjechał do Wrocławia aby organizować Wydział na Uniwersytecie Wrocławskim (zmarł w 1972 roku). Stanisław Mazur przeniósł się początkowo na Uniwersytet Łódzki a od 1948 roku został profesorem Uniwersytetu Warszawskiego (zmarł w 1981 roku). Międzynarodową karierą naukową może się poszczycić Stanisław Ulam, który już w 1935 roku wyjechał do pracy naukowej do Stanów Zjednoczonych Ameryki, gdzie w 1943 roku przyjął amerykańskie obywatelstwo. Ten wybitny polski uczony pracując w tajnym ośrodku badań jądrowych w Los Alamos przyczynił się do zbudowania bomby atomowej i wodorowej oraz był pomysłodawcą lotu człowieka na Księżyc (zmarł w 1984 roku w Santa Fe w USA). Matematycy owi doceniani byli przez środowiska naukowe Polski i świata, które obdarzyło ich wieloma zaszczytnymi tytułami i członkostwami honorowymi, oprócz oczywiście tytułów i stopni stricte naukowych.

     Nieoczekiwanie wojnę przetrwała Księga Szkocka, do której ostatni wpis datowany na 31 maja 1941 roku wykonał Hugo Steinhaus i on ją odzyskał w 1946 roku. Nowa Księga Szkocka utworzona przez matematyków wrocławskich funkcjonowała przez kilkanaście lat ale nie zdobyła takiej sławy i uznania jak oryginał ze Lwowa.

 

Anegdoty i aforyzmy!

    Mariusz Urbanek obok ścisłych faktów historycznych, dotyczących Lwowskiej szkoły matematycznej przywołał w książce anegdoty i historyjki zachęcające czytelników do zgłębiania dziejów matematyki. Oto przykłady.

Intrygujący stosunek do oficjalnych pism prezentuje Włodzimierz Stożek

„Jak przyjdzie jakiś urzędowy list, najlepiej go odłożyć, w ogóle nie czytając. Jeśli jest naprawdę ważny, to po kilku dniach przyjdzie ponaglenie, jeśli nie, nikt nawet nie zauważ braku odpowiedzi.”

Hugo Steinhaus komentuje otrzymanie honorarium za rosyjskie wydanie swej książki „Kalejdoskop matematyczny” po czternastu (14!) latach od edycji w ZSRR. A "na pytanie, czy przekraczał granice Związku Radzieckiego, odpowiedział, że to granica ZSRR przekraczała jego. I to dwukrotnie."
 

 

    Genialni uczeni, których wybrał na bohaterów swej opowieści Mariusz Urbanek jak i pozostali matematycy ze lwowskiej szkoły byli wybitnie utalentowanymi matematykami, których indywidualizm pozwolił pracować naukowo w warunkach tak odmiennych od ogólnych wyobrażeń o pracy naukowców. Wszechstronne umysły tych uczonych spowodowały, że w pewnym sensie stawali się ludźmi renesansu. Hugo Steinhaus był znakomitym aforystą cenionym za cięty dowcip i perfekcyjne puentowanie wypowiedzi innych osób, autorem zbioru zatytułowanego „Słownik racjonalisty”. Oto próbka jego talentu językowego:

„Geniusz – gen i już”
„Kula u nogi – Ziemia”.
„Dowcipem nie należy celować, tylko trafiać”.
„W tym kraju tylko jedno mi się podoba: zostać…”
"Skończyła się wojna, to przelewanie krwi z pustego w próżne”.
„Są kłamstwa, potem wielkie kłamstwa, a dalej tylko statystyka”. 

    Wiele innych anegdot, aforyzmów, dowcipów, historyjek znajdzie czytelnik w "Absurdach Polski..."

 

"Nasz największy wkład w naukę światową!"

    Na szczególną uwagę zasługuje wspomnienie o dekalogu polskiej szkoły matematycznej sformułowane przez Edwarda Marczewskiego – matematyka z Uniwersytetu Wrocławskiego, np. reguła wtórnej funkcji stopni naukowych, które powinny być rezultatem a nie celem pracy uczonego. Wszystkim dziesięciu zasadom hołdowali członkowie Lwowskiej szkoły matematycznej i dlatego historia nauki o nich pamięta. Końcowym akordem książki jest wywiad autora z wrocławskim matematykiem i historykiem matematyki Romanem Dudą, który reprezentuje pogląd, że wkład Lwowskiej szkoły matematycznej do nauki światowej jest nieporównywalny z wkładem jakiejkolwiek innej dziedziny wiedzy i innego miejsca jej powstania.Roman Duda jest autorem książki o podobnej tematyce i tytule: „Lwowska szkoła matematyczna” wydanej we Wrocławiu w 2007 roku.

 

Udźwignął czy nie udźwignął?

    „Genialni. Lwowska szkoła matematyczna” jest dziełem publicysty i pisarza Mariusza Urbanka opracowującego biografie humanistów, ludzi kultury czy twórców. Okazało się, że autor sprostał również kwerendowaniu zagadnień uprawiania matematyki, nie tak dalekiej, jakby się wydawało czytelnikom, od fascynującej przygody życia „niematematyków”, jakimi w większości są czytelnicy „Genialnych”.

 

Piękne umysły we Lwowie!

    Summa summarum (jakby powiedzieli matematycy): 
Warto przeczytać książkę podtrzymującą legendę „pięknych umysłów” tworzących Księgę Szkocką w Kawiarni Szkockiej w polskimLwowie.