Zapomniana zbrodnia

 Karol Soberski

Instytut Literacki 2024

 

Historia, o której się nie mówi, nie znika. 

    Karol Soberski, znany dokumentalista oraz popularyzator historii regionalnej Wielkopolski, oddaje w ręce czytelników drugie, znacząco rozszerzone wydanie swojej publikacji „Zapomniana zbrodnia. Mroczna tajemnica szpitala Dziekanka”. Po raz kolejny podejmuje tematykę zaniedbaną, a zarazem fundamentalną dla zrozumienia lokalnego wymiaru okupacji niemieckiej – systematycznej eksterminacji pacjentów Szpitala Psychiatrycznego „Dziekanka” w Gnieźnie w czasie II wojny światowej. W ramach nazistowskiej akcji „T4”, programu „eutanazji” osób chorych psychicznie i niepełnosprawnych, realizowanego z rozkazu władz III Rzeszy, do „Dziekanki” trafiali pacjenci z całej Wielkopolski. Autor szacuje, że ofiar pseudonaukowej wersji eugeniki stosowanej przez reżim Adolfa Hitlera mogło być ponad 10000 – choć oficjalne dane mówią o 3600 osobach.

Systemowa zbrodnia, której nie wolno zapomnieć

   Na przestrzeni książki „Zapomniana zbrodnia" Karol Soberski dokonuje rekonstrukcji mechanizmu eksterminacji, opierając się zarówno na źródłach archiwalnych, jak i relacjach świadków, zeznaniach rodzin ofiar oraz własnych badaniach terenowych. Autor nie tylko przedstawia suchy bilans pogromu, ale odtwarza metody działania całej machiny śmierci – od biurokratycznych kombinacji, przez wywózki, po zabijanie z zimną, niemiecką precyzją. Prezentuje sposoby zabijania pacjentów szpitala psychiatrycznego (m.in. mobilne komory gazowe, śmiercionośne zastrzyki). Karol Soberski wnosi do obiegu naukowego nie tylko nowe dane empiryczne, ale również dokumentuje proces zacierania śladów mordowania (m.in. palenie odkopanych zwłok oraz zabijanie uczestników i obserwatorów powtórnej zbrodni). Na podstawie swojej wiedzy i nabytego doświadczenia, szczegółowo analizuje lokalizację potencjalnych miejsc pochówku pod kątem ich późniejszych poszukiwań.

Książka jako akt pamięci

    Omawiana publikacja wypełnia istotną lukę w historiografii dotyczącej lokalnych aspektów polityki eksterminacyjnej III Rzeszy na terenach wcielonych. Choć literatura przedmiotu zna wiele opracowań na temat akcji „T4” w skali ogólnopolskiej to monografie poświęcone konkretnym placówkom szpitalnym należą do rzadkości. Autor korzysta z szerokiego spektrum źródeł, w tym dokumentów urzędowych, listów przewozowych, kart szpitalnych, akt parafialnych oraz dokumentacji medycznej i administracyjnej. Cennym elementem są również przekazy od rodzin pacjentów oraz świadectwa mieszkańców Gniezna, które wzbogacają warstwę narracyjną. Wersja książki z 2024 roku została znacząco rozbudowana: o nowe relacje świadków, odkrycia terenowe (m.in. domniemane miejsca pochówku w lasach nowaszyckich) oraz listy imienne ofiar, których tożsamość ustalono w latach 2023/24. Dzięki temu niektórzy po raz pierwszy mogą zapalić znicz, choćby symbolicznie.

Lokalna kuźnia sumienia

    Na kolejnych stronach przedstawiono działania Karola Soberskiego, których celem było  poszukiwanie miejsc, gdzie Niemcy podczas wojny i okupacji hitlerowskiej mordowali i grzebali pacjentów gnieźnieńskiego „psychiatryka”. Powołano do życia Fundację Historyczną „Przywracamy Pamięć” (2017 r.), która jako organizacja wspiera dziedzictwo historyczno-kulturowe przez podejmowanie inicjatyw zmierzających do odzyskania dóbr kultury, upamiętniania osób, miejsc i wydarzeń związanych z dziejami Wielkopolski, Kujaw i Pałuk oraz poznawania i popularyzacji historii i turystyki. Pozyskano cennego sprzymierzeńca w eksploracji terenu zagłady –  Stowarzyszenie „Wizna 1939”.

   Autor i historyk duży nacisk kładzie na popularyzację tematu niemieckich zbrodni w okolicach Gniezna – bierze udział i organizuje festiwale, seminaria i konferencje, w trakcie których relacjonuje najnowsze ustalenia dotyczące tego zagadnienia. Ponadto zabiega o upamiętnienie tych ludobójczych wydarzeń. W 2010 roku w lasach nowaszyckich stanął pomnik „W hołdzie pacjentom Wojewódzkiego Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych „Dziekanka” w Gnieźnie”. Trzynaście lat później obok obelisku Fundacja „Przywracamy Pamięć” postawiła drewniany krzyż. Prezes Fundacji uwiecznił „Mroczną tajemnicę szpitala Dziekanka” w kilku książkach z cyklu „Okruchy historii”. Redaktor Adam Sikorski zainspirowany opisami gnieźnieńskiej masakry w tych książkach nakręcił dwa reportaże telewizyjne w cyklu „Było… nie minęło – kronika zwiadowców historii”.

Śledztwo zamiast opowieści

    Struktura tomu jest przejrzysta i dobrze uporządkowana. Poszczególne rozdziały prowadzą czytelnika od ogólnego kontekstu historycznego (wprowadzenie do akcji „T4”), przez historię szpitala „Dziekanka”, aż po konkretyzację zbrodni i ich skutków. Styl narracji jest konkretny, dziennikarski, momentami surowy, ale z wyczuwalnym ładunkiem emocjonalnym. Choć autor nie ukrywa osobistego zaangażowania, zachowuje dystans badawczy, co nie przeszkadza w wybrzmieniu poruszającego ciężaru tematu. Nie ucieka od trudnych słów, nie wygładza okropności – dzięki czemu czytelnik pozostaje nieobojętny na przekaz.
    „Zapomniana zbrodnia” to nie tylko książka historyczna. To reportaż śledczy z pierwszej linii zapomnienia. Pisarz z uporem dokumentalisty, odkrywa to, co przez dekady było pomijanym sekretem, a ofiary – wręcz wymazywane z pamięci miasta. Nawet dziś, w XXI wieku, Karol Soberski napotyka opór i niezrozumienie. Historyk szpera w archiwach, rozmawia z rodzinami ofiar, bada teren. Dzięki jego skrupulatności, publikacja stała się niezastąpionym źródłem wiedzy o lokalnym wymiarze nazistowskiej akcji „T4”. Autor korzysta z archiwaliów niemieckich i polskich, przeszukuje stare księgi parafialne, analizuje listy transportowe i dane z IPN-u. Każda informacja jest udokumentowana, każda hipoteza jasno oznaczona.

Mocne drugie uderzenie

    Omawiany tekst to akt oskarżenia wobec systemu, który zabijał ludzi, bo byli inni. I wobec społeczeństwa, które zbyt długo milczało. Lektura trudna, ale w czasach rosnącego relatywizmu, niezbędna. Publikacja stanowi również przykład tzw. „historii nieoczywistej” – odsłaniającej zapomniane lub celowo wyparte elementy wspólnej przeszłości. W tym kontekście książka jest nie tylko dziełem dokumentacyjnym, lecz także aktem przywracania pamięci o ofiarach, których przez dekady pozbawiono głosu. Karol Soberski przywraca imiona bezimiennym. Upomina się o tablice, pomniki, miejsca pamięci. Czasem dosłownie – organizując ekshumacje i działania społeczne. Ta pozycja to wezwanie do działania. Pisarz często powtarza, że „cisza zabija ofiary po raz drugi”. W czasach, gdy historia bywa manipulowana, rzeczone wydawnictwo przypomina, że każda śmierć zasługuje na pamięć. Bez względu na to, jak trudna, niewygodna czy przerażająca jest prawda. 

„Niepamięć o zagładzie jest częścią zagłady”

    Książka „Zapomniana zbrodnia” to pozycja rzetelna, udokumentowana. Wpisuje się w nurt oddolnego odkrywania historii zapomnianej, nieprzepracowanej, przemilczanej. Karol Soberski nie tylko przywraca pamięć ofiarom, ale również daje przykład, jak współczesny regionalista może stać się pełnoprawnym uczestnikiem dyskursu historycznego. Jego praca nie kończy się na dokumentowaniu faktów; to konsekwentne działanie na rzecz prawdy. Dzięki jego determinacji regionalizm staje się narzędziem przywracania sprawiedliwości, a lokalne dzieje – kuźnią sumienia, w której hartuje się pamięć zbiorowa, narodowa tożsamość i rodzima kultura. 
   Karol Soberski sięgając po symbole zakorzenione w polskiej tradycji, przypomina znaczenie przydrożnych krzyży, jako świadków historii. I sam swoją publikacją stawia taki krzyż pamięci.

„Polski krajobraz od stuleci zdobią krzyże, które przez wieki nazywano bożymi mękami. Krzyże przydrożne – drewniane, kamienne czy żelazne – to nieodłączne elementy polskiej tradycji. Powstawały zwykle ze szczególnych okazji: w dniach radości czy godzinie żałoby, ku pamięci zmarłych lub jako modlitewne westchnienie.” 

   „Zapomniana zbrodnia” to krzyż bez tabliczki, postawiony w miejscu, gdzie pamięć została zamordowana razem z ofiarami.

* zdjęcia własne z książki