Marek Gaworski
ARKADY - 2019
Konserwacja, restauracja, rekonstrukcja
Potężna publikacja wydawnictwa Arkady zatytułowana
„Najpiękniejsze zamki, pałace i dwory w Polsce” dostarcza
katalog kilkuset zabytkowych budowli mieszkalnych i obronnych
znajdujących się na terenie naszego kraju. Autorem tekstu i zdjęć jest Marek
Gaworski, twórca wielu albumów, książek i przewodników na temat
architektury rezydencjalnej, szczególnie tej śląskiej. Zamieszczone
autorskie fotografie przedstawiają budowle od wewnątrz, z ich
imponującym wyposażeniem sprzed laty, jak i skromniejszym, bo teraźniejszym.
Prezentowane zewnętrza zabytków architektury, rejestrowane nawet z
perspektywy drona, dają także ogólny ogląd otoczenia obiektu. Obok
aktualnych wizerunków w albumie występują ilustracje archiwalne, w tym
ryciny z epoki. Niestety, nie wszystkie grafiki oddają piękno prezentowanych
obiektów (np. Pałac w Galinach czy Koszęcinie), a w niektórych
przypadkach nie ukazują najbardziej charakterystycznych cech budowli (np.
zamek w Szamotułach, dwór w Szafarni, zamek w
Uniejowie). Opisy prezentowanych siedzib zawierają
lakoniczne informacje na temat ich powstawania, architektury,
obecnego stanu i przydługą (moim zdaniem) listę kolejnych właścicieli.
Pomimo bardzo okrojonej przestrzeni tekstowej, autorowi udało się zamieścić
interesujące wiadomości o początkach i końcach budowli, które niszczone były
podczas wojen, najazdów (np. szwedzkich) oraz licznych
pożarów. Dzieje rezydencji można zatem skwitować ciągiem zdarzeń:
budowa, niszczenie, odbudowa, dewastacja, przebudowa, popadanie w ruinę lub
renowacja. Lektura albumu Marka Gaworskiego uświadomiła mi, jak wiele z
podziwianych przez nas obecnie „zabytków”, to całkiem udane, ale tylko
rekonstrukcje zniszczonych budowli (np. zamek w
Tykocinie, pałac Branickich w Białymstoku, zamek
Tropsztyn). Szczególnie bolesna jest dla nas zagłada siedzib
szlacheckich i arystokratycznych rozpoczęta agresjami z pierwszego i
siedemnastego września 1939 roku, a trwająca podczas hitlerowskiej i
sowieckiej okupacji, aż po późne lata pięćdziesiąte XX wieku.
Muzea, hotele, instytucje, prywatne posiadłości
Pasjonat rezydencji i budowli obronnych przekazał
czytelnikom swego przewodnika garść informacji w kwestii aktualnego
wykorzystania owych obiektów. Spośród wybranych do albumu budowli
większość z nich mieści muzea, hotele,
instytucje publiczne i edukacyjne, a część pozostaje w
prywatnych rękach. Niestety, znaczny odsetek zabytków architektury
chyli się ku upadkowi (dwór w Nienadowej) lub wręcz stanowi
ruinę (pałac w Runowie Krajeńskim). Analiza danych
przedstawionych przez autora pozwala na wyciąganie wniosków bądź stawianie
pytań, co do powojennych losów naszego materialnego dziedzictwa narodowego. Jedna z nasuwających się konkluzji: dwory i pałace zajmowane
podczas okupacji przez Niemców lub po wojnie mieszczące szkoły, zazwyczaj
dawały budynkom szansę na ocalenie przed dewastacją lub
unicestwieniem – chyba, że dostały się pod władzę bolszewickiej dziczy.
Pozostaje do rozstrzygnięcia delikatna kwestia:
Popegeerowskie sentymenty do dziś sankcjonują obecność w ziemiańskich
siedzibach instytucji o charakterze rolnym: stacje uprawy rośli
(pałac w Oleśnicy Małej), hodowli zarodowej (pałac w Garzynie)
czy ośrodki doradztwa rolniczego (pałac w Boguchwale) – przypadek czy
postkomunistyczna spuścizna? Cieszy natomiast fakt, że prywatni
inwestorzy - właściciele historycznych budowli, po ich skrupulatnej
renowacji, umieszczają w nich instytucje użytku publicznego, w tym
kulturalne, tworząc niekiedy kompleksowe rozwiązania (np. zamek w
Nidzicy).
