Od Krasiczyna i Łańcuta do Kozłówki

   

Podkarpacie - lipiec 2022

 

 

Od rezydencji do magazynu

     Muzea zamkowe i pałacowe Polski południowo-wschodniej należą do najpiękniejszych w Polsce z uwagi na ich architekturę oraz prezentowane zbiory. Historia obeszła się bezlitośnie z większością budowli mieszczących obecnie te placówki. Definitywną cezurą w dziejach arystokratycznych rezydencji okazała się być II wojna światowa. Bywały konfiskowane przez okupantów, niszczone przez najazdy, dewastowane przez barbarzyńców, trawione przez pożary, rabowane ze wszystkiego, co wartościowe. Po wojnie w magnackich siedzibach umieszczano magazyny, stajnie, więzienia, szkoły, a nawet poligon ćwiczebny straży pożarnej. Mimo tych tragicznych zaszłości pieczołowicie, staraniem państwa, różnych instytucji i wielu ludzi, te zabytkowe obiekty odbudowywano, rekonstruowano, rewitalizowano, dokonywano ich restauracji, renowacji, konserwacji, etc. Dzięki temu, w XXI wieku, możemy podziwiać świadectwa kultury i dziedzictwa narodowego naszej Ojczyzny.

Piękne i pożyteczne wędrówki

     Każda z posiadłości jest na swój sposób wyjątkowa, każda kryje w sobie tajemnice i z każdą wiążą się interesujące fakty lub legendy. Wszystkie arystokratyczne siedziby stanowią materialną spuściznę po przodkach, będącą naszym wspólnym dobrem publicznym, inspirującym do umacniania tożsamości narodowej Polaków. Podsuwają pomysły na łączenie pięknego (podziwianie zachwycających budowli i ich wnętrz) z pożytecznym (poznawanie fascynujących dziejów Polski) podczas wakacyjnych wędrówek po naszym kraju. Najcenniejsze polskie rezydencje wyznaczają kolejne cele dla turystyki dziedzictwa kulturowego, a pasjonującym się nią ludziom dają naturalny impuls do eksplorowania najróżniejszych zakątków naszej ojczyzny. Mój wybór padł na dziewięć zabytkowych budowli: na Podkarpaciu (Tarnobrzeg, Baranów Sandomierski, Łańcut, Krasiczyn, Sieniawa), w Świętokrzyskiem (Sandomierz, Ujazd), na Lubelszczyźnie (Puławy, Kozłówka) oraz miasto Kazimierz Dolny. Bardzo skrótowo poinformuję o dziejach owych zamków i pałaców, aby uświadomić sobie, jaką drogę mają za sobą rezydencje, które dziś podziwiamy.

Ślady czasów niesłusznie minionych

      Zamek Ossolińskich Krzyżtopór w Ujeździe zbudowano około 1631 r. i do powstania Wersalu była to największa budowla pałacowa w Europie. Rozgrabiony w czasach Potopu szwedzkiego w 1655 r., zniszczony został przez Rosjan podczas Konfederacji Barskiej w 1770 r. Posiada status trwałej ruiny udostępnianej do zwiedzania, a od 2018 r. ustanowiony jest Pomnikiem Historii.

       Zamek Królewski (Kazimierz III Wielki) w Sandomierzu powstał w drugiej połowie XIV wieku. Zdewastowany został w czasie Potopu szwedzkiego, a odbudowany pod koniec XVII wieku. Uszkodzony przez Rosjan w czasie Konfederacji Barskiej. Po III rozbiorze Polski pełnił funkcje sądu i więzienia (do 1959 r.). Muzeum Zamkowe działa od 1987 roku w ramach pięciu działów oraz wystaw stałych (m.in. Szachy sandomierskie – XXII/XIII w.). W 2017 r. Zamek stał się elementem sandomierskiego Pomnika Historii.

 

      Zamek Tarnowskich w Tarnobrzegu-Dzikowie zbudowano w XVI w. W 1809 rezydencję zniszczyli Austriacy. Po odbudowie Tarnowscy zgromadzili ogromną kolekcję dzieł sztuki tzw. Zbiory Dzikowskie (Rembrandt, Rubens, van Dyck, Canova) i księgozbiór ze starodrukami. Po II wojnie światowej w zamku mieściło się m.in. technikum, a od roku 2011 Muzeum Historyczne Miasta Tarnobrzega. Stopniowo odtwarzana jest kolekcja dzikowska, udostępniono też do zwiedzania komnaty z ekspozycją nt. dziejów zamku i historii Tarnowskich.

      Zamek Lubomirskich i Potockich w Łańcucie powstawał na przełomie XVI i XVII wieku. Jako jeden z niewielu w Polsce nie ucierpiał podczas wojen tak, jak inne rezydencje magnackie. Może obronił go przed bolszewikami, w 1944 roku, napisany cyrylicą transparent: „Muzeum Narodu Polskiego” (muzeum otwarto w 1952 r.). Wyjątkową na skalę światową jest tzw. Powozownia, pałacowy Teatr oraz reprezentacyjne wnętrza z kolekcjami światowej sztuki i największą biblioteką. Tytuł Pomnika Historii nadano budowli w 2005 roku.

      Zamek Leszczyńskich w Baranowie Sandomierskim powstał na przełomie XVI i XVII wieku, jako tzw. Mały Wawel. W zniszczonym podczas wojny zamku, po 1945 roku mieściły się magazyny i stajnie. Po remoncie 1968 r. do 1995 działała tam placówka Zagłębia Siarkowego. Obecnie w zamku mieści się hotel, restauracja i muzeum. Część pomieszczeń udostępniona jest zwiedzającym, m.in. wystawa Husaria. Nieopodal znajduje się Muzeum Teatru Polskiego Radia.

      Zamek Krasickich i Sapiehów w Krasiczynie wznoszono na przełomie XVI i XVII wieku. Postawiono wtedy cztery charakterystyczne Baszty: Boską, Papieską, Królewską, Szlachecką. Sowieci w 1939 z premedytacją zniszczyli całe wyposażenie zamku. Po wojnie w budowli umieszczono technikum. Aktualnie urządzono w nim hotel i restaurację, a niektóre pomieszczenia można zwiedzać. Status Pomnika Historii nadano w 2018 r.
Podobieństwa zamków w Baranowie Sandomierskim i Krasiczynie, a nawet ich stron internetowych zwracają uwagę uważnych turystów. Opiekę nad obydwoma zabytkami sprawuje Fundacja PRO ARTE ET HISTORIA.

      Pałac Sieniawskich i Czartoryskich w Sieniawie zbudowano w XVIII wieku. W XIX wieku u Czartoryskich bywali politycy, ludzie nauki, kultury i sztuki. W rozległym parku rozlokowano Pałacyk Letni, Domek Ogrodnika, Dom Zarządcy, budynki gospodarcze. Rezydencja uległa dewastacji podczas I wojny światowej, ale ją odbudowano. W 1939 roku była kryjówką „Damy z łasiczką" Leonarda da Vinci, „Portretu młodzieńca” Rafaela Santi oraz „Krajobrazu z miłosiernym Samarytaninem” Rembrandta van Rijn. Pałac opuszczony i rozkradany do lat 80 XX w, wykorzystywany był nawet przez straż pożarną, jako teren ćwiczeń. Odbudowano go jednak i urządzono w nim hotel z apartamentami: Napoleońskim i Kościuszkowskim.  

 

      Pałac Czartoryskich w Puławach ufundowano w XVII wieku, lecz niedługo później wojska szwedzkie zrujnowały rezydencję. W odbudowanej i rozbudowanej budowli – w Świątyni Sybilli – urządzono w 1801 r. pierwsze muzeum na ziemiach polskich, a sam pałac stał się ośrodkiem życia politycznego i kulturalnego porozbiorowej ojczyzny (Polskie Ateny). Niestety, po Powstaniu Listopadowym w 1831 roku majątek Czartoryskich skonfiskowano, a w pałacu mieściły się instytucje publiczne i rolnicze (także obecnie). Dopiero w 2009 r. utworzono w nim tzw. Muzeum Czartoryskich.

      Pałac Zamoyskich w Kozłówce, wzniesiony w XVIII wieku, przetrwał dziejowe kataklizmy niemal bez żadnego uszczerbku. W większości zachował się oryginalny wystrój wnętrz, ich wyposażenie, w tym kolekcje sztuki i księgozbiory. Ustanowiono w nim muzeum już w 1944 roku, ale w latach następnych działa w nim składnica muzealna, a w oficynach Dom Dziecka i szkoła. Od 1977 roku w pałacu działa Muzeum Zamoyskich, których spadkobiercy mogą przebywać w obiekcie dwa tygodnie w roku... Pomnikiem Historii ogłoszono pałac w 2007 roku.
     Cały kompleks pałacowo-parkowy w Kozłówce jest najpiękniejszym tego typu obiektem w Polsce: muzeum wnętrz i kolekcje sztuki, biblioteka, kaplica, powozownia i wyjątkowej urody park wzbudziły u mnie niekłamany zachwyt. Możliwość obcowania z dziełami sztuki i rzemiosła artystycznego pierwszej próby poruszyła mnie. Niemal na wyciągnięcie ręki znajdowały się urzekające, bo autentyczne: meble, przedmioty, sprzęty, zbiory, które należały do przedstawicieli rodu Zamoyskich.

      W XIII wieku Kazimierz Dolny otrzymał prawa miejskie, nadane przez Kazimierza Wielkiego. Złoty wiek miasta trwał od XVI w. do połowy XVII w., gdy wojska szwedzkie spaliły miasto i zamek. Ponownie został zniszczony przez wojska carskie w podczas I wojny światowej. W międzywojniu Kazimierz stał się miejscowością letniskową i kolonią artystyczną, lecz we wrześniu 1939 r. zbombardowali go Niemcy. Odbudowę i rewaloryzację przeprowadzono w latach 1947-58 łącząc walory architektoniczne i krajobrazowe miasta. Szeroka paleta zabytków zawiera m.in. kamienice, spichlerze, rynek, kościoły, klasztor, synagoga, ruiny zamku i baszty, a także liczne galerie malarzy i rzeźbiarzy. Status Pomnika Historii uzyskał Kazimierz Dolny już w 1994 roku.

 

Łyżka dziegciu

      Dzieje komentowanych przeze mnie obiektów były bardzo różne, tak jak niejednakowy jest ich stan obecny, formy własności, finansowania, zagospodarowania, udostępniania zbiorów oraz sposoby zwiedzania. Zamki i pałace mieszczą obecnie muzea, hotele, restauracje, galerie, instytucje publiczne i – o zgrozo! – wykorzystywane są jako pospolite domy weselne. Skutkuje to ustawianiem na ich dziedzińcach koszmarnie dużych namiotów biesiadnych, zasłaniających znaczne fragmenty unikalnych zabytków architektury. Zdarza się, że część pomieszczeń muzealnych jest niedostępna dla turystów, gdyż rezerwuje się ja na firmowe uroczystości. Nierzadko zwiedzanie odbywa się w dużych grupach i szalonym tempie, nie pozwalającym nawet na spojrzenie na wszystkie dzieła sztuki i eksponaty, nie wspominając już o ich dokładnym oglądaniu czy oddawaniu się kontemplacji sztuki. Powyższe sytuacje stanowią zbędną łyżkę dziegciu, dodaną przez wszechobecną komercję, do beczki miodu naszego narodowego dziedzictwa kultury.

* zdjęcia własne CANON EOS 1300D oraz CANON PowerShot SX620 HS