Miałam szczęśliwe życie. Ostatnia z Branickich

Anna Branicka-Wolska - Fot. Maciej Zienkiewicz

Anna Branicka-Wolska

Znak-literanova 2015

Prapraprawnuczka targowiczanina

     Nie zawsze życie prapraprawnuczki niesławnego targowiczanina Franciszka Xawerego Branickiego było usłane różami, a mimo to Anna Branicka-Wolska autobiograficznym zapiskom nadała tytuł „Miałam szczęśliwe życie. Ostatnia z Branickich”. Perspektywa ponad dziewięćdziesięciu lat zmagania się z losem upoważniła ją do stwierdzenia, które nam, współczesnym, wydaje się być przerysowane. No bo i cóż było szczęśliwego w życiu hrabianki Branickiej – ostatniej z Branickich?

- gdy miała piętnaście lat wybuchła wojna;
- utraciła dom rodzinny a rodzina rodowy majątek;
- przebywała na kilkuletniej zsyłce w głąb Związku Sowieckiego;
- po wojnie cierpiała biedę, jako skutek niepoprawnego politycznie pochodzenia;
- zrządzeniem opatrzności nie połączyła się z narzeczonym?

Roś i Wilanów

     Potomkini starego rodu Branickich opowiedziała swoje osobliwe dzieje poczynając od szczęśliwego dzieciństwa w majątku w Rosi na Grodzieńszczyźnie oraz w pałacu w podwarszawskim Wilanowie, który dwudziestoletnia Anna opuściła na zawsze za sprawą barbarzyńskich okupantów. Młodej konspiratorce (Anna była łączniczką w Armii Krajowej) udało się uniknąć niewoli hitlerowskiej lecz nie ustrzegła się aresztowania i osadzenia w bolszewickim więzieniu. Pod koniec wojny razem z kilkunastoma innymi przedstawicielami arystokracji znalazła się na zesłaniu w Krasnogorsku w okolicach Moskwy. O pobycie w obozie internowanych pisała „Listy niewysłane” do swojego ukochanego Janusza, opublikowane w 2012 roku nakładem wydawnictwa LTW. Krótką relację o tym trudnym okresie Anny Branickiej zamieściła Ewa Polak-Pałkiewicz w książce „Rycerze wielkiej sprawy. Szkice ziemiańskie”. 

Adam Branicki - Ojciec autorki

Beata Branicka z Potockich - Matka autorki

Rycerze wielkiej sprawy.Szkice ziemiańskie

Ewa Polak-Pałkiewicz

Wydawnictwo LTW 2015 

Polak i Pałkiewicz

     Ewę Polak-Pałkiewicz można polubić już za samo nazwisko. Pierwszy jego człon – Polak – dlaczego jest bliski, nie trzeba nikomu tłumaczyć. Drugi człon – Pałkiewicz – to miano brzmi znajomo, wszak Jacek Pałkiewicz jest uznanym w świecie obieżyświatem i autorem wielu podróżniczych książek, np. „Pasja życia”, „Sztuka podróżowania” czy „Syberia: Wyprawa na biegun zimna”. Ewa Polak-Pałkiewicz popełniła natomiast książkę zatytułowaną „Rycerze wielkiej sprawy. Szkice ziemiańskie”, o której sama mówi, iż „nie są to teksty naukowe”, aczkolwiek bogactwo poruszanych tematów, wątków postaci sprawiają, że publikacja mogłaby pretendować do miana monografii ziemiańskiej.
Autorka rozwija swoje pasje i zainteresowania w dziedzinach niezwiązanych z kierunkiem jej wykształcenia (biologia), lecz dzięki temu do rąk czytelnika trafiło wyborne wydawnictwo o polskim ziemiaństwie. Znakomita katolicka publicystka w swoich pracach kładzie wyraźny nacisk na rolę, jaką w historii Polski odegrała chrześcijańska wiara, będąca spoiwem łączącym wszelkie grupy społeczne w Rzeczypospolitej od zarania naszej państwowości.

Przedmurze chrześcijaństwa

     W polskich dworach ważką kwestię stanowiło kształtowanie ducha mieszkańców poprzez dokładanie starań, aby żyć w zgodzie z zasadami wiary katolickiej. Melchior Wańkowicz wspomina religijne aspekty życia dworu: „Dom nowotrzebski modli się każdą drzazgą swej ściany, śpiewem siedzących w niej świerszczów, siorbaniem nosów parobczańskich, merdaniem ogonów tych tu kundli… Nasz Bóg… jest cierpliwy, jak i my… mieszka z nami, jest z nami w każdej godzinie życia, jest swoją osobą w domu”. Bóg mieszka także w „przepięknych świątyniach na Kresach Rzeczypospolitej… które ufundowała szlachta, znacząc nimi terytorialne zdobycze «przedmurza chrześcijaństwa»”.
Zagadnienie to jest szczególnie zrozumiałe dziś, gdy świętowaliśmy niedawno 1050 – lecie Chrztu Polski. Powyższe uwagi skwituję znanym już w latach siedemdziesiątych XIX wieku dwuwierszem:
 „Tylko pod Krzyżem, tylko pod tym znakiem,
Polska jest Polską, a Polak Polakiem”.

Matylda-Windisch-Graetz-i-Paweł-Sapieha

Władysław Łebkowski z żoną Stefania w strojach polskich

Anders spieszony

Ewa Berberyusz 

Aneks 1992 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Spieszony a nie speszony

     Ewa Berberyusz rocznik 1929 walczyła jako łączniczka o pseudonimie „Pietrek” w Pasiece – Komendzie Głównej Szarych Szeregów (podczas Powstania Warszawskiego miała piętnaście lat!). W dorosłym życiu zajęła się dziennikarstwem i reporterstwem oraz twórczością literacką w zakresie literatury faktu. Jedna z jej publikacji nosi intrygujący tytuł „Anders spieszony”, który to tytuł pokazuje bogactwo naszego języka polskiego. Spieszony to termin z podwórka wojskowego, oznaczający formację pozbawioną konia, pojazdu, transportu. Tytuł ten przetłumaczony na język angielski brzmi nieco kolokwialnie „Generał Anders on foot”. Książka wydana po raz pierwszy w Londynie w 1992 roku później zmieniła tytuł na „Władysław Anders – życie po Monte Cassino”. Obydwa te tytuły koncentrują się na wybitnej postaci generała Władysława Andersa, legendarnego wodza zwycięskiej bitwy o klasztorne wzgórze Monte Cassino w 1944 roku.

Władysław Anders na koniu - lata 30-e XX wieku

Ireny i Anny

     Wydawnictwo Ewy Berberyusz obejmuje szersze spectrum tematyczne. Osoba generała wydaje się być jedynie pretekstem do zaprezentowania dziejów wybranych andersowców oraz  polskiej emigracji powojennej w Wielkiej Brytanii i Kanadzie. Autorka przeprowadziła szereg rozmów z krewnymi, przyjaciółmi, znajomymi i podkomendnymi generała Andersa. Sięgnęła do listów, dokumentów, artykułów prasowych i akt sądowych, aby odkłamać osobowość Wielkiego Polaka, latami zohydzaną przez komunistyczne władze Polski. Ewa Berberyusz prowadziła dyskusje z bardzo znamienitymi osobami. Z Ireną Anders, z Gustawem Herling Grudzińskim, z Ludwikiem Łubieńskim, z Edwardem Raczyńskim, z Ireną Horbaczewską, z Władą Majewską, z Anna Marią Costa, z Hanną Anders Nowakowską, z Jerzym Andersem i Klemensem Rudnickim. Uważny czytelnik zapoznając się z relacjami i uwagami ze spotkań autorki z członkami środowiska andersowców może sobie wyrobić własny pogląd na kontrowersyjną w niektórych punktach postać generała oraz jego dzieło – II Korpus Armii Polskiej na Wschodzie.

Dwory polskie – Najpiękniejsze posiadłości ziemskie

Wydawnictwo DRAGON 2011

 

 

 

Dzieje, architektura, wyposażenie

     Nośny tytuł albumu wydawnictwa DRAGON „Dwory polskie – Najpiękniejsze posiadłości ziemskie” zapowiadał sentymentalną wędrówkę po urokliwych gniazdach rodzinnych naszej Ojczyzny. A tymczasem… Chciałabym wiedzieć według jakiego klucza wybierane były przez autora? redaktora? obiekty, których skąpe charakterystyki znajduje czytelnik w publikacji albumowej. Autor tekstów zamieszczonych w książce – Marcin Pielesz – historyk z wykształcenia, z konieczności ograniczył do minimum przekazywane o posiadłościach informacje, ustępując miejsca na stronach publikacji profesjonalnym fotografiom siedzib. Udało mu się jednak przedstawić krótko historię dworu polskiego oraz cechy jego architektury i wyposażenia a także scharakteryzować jego mieszkańców. Bardzo plastyczne opisy zewnętrznego wyglądu dworów pozwalają odnaleźć na zdjęciach przywoływane elementy architektoniczne. Ułatwieniem w rozumieniu fachowego języka objaśnień może okazać się lektura studium Macieja Rydla zatytułowana „Dwór – polska tożsamość”.

Nagłowice Mikołaja Reja

Kolorowy "Dom pański"

     W części teoretycznej opracowania Marcin Pielesz przypomina jak, to „Mądrym zwyczajem staropolskim przestrzegano, aby dwór był budowany «na jedenastą godzinę», to jest aby jego czoło czyli fasada frontowa miała pełne słońce w tej porze dnia, kiedy ono nie dobiega jeszcze samego południa”. Autor wyjaśnia również jakie było przeznaczenie poszczególnych pomieszczeń w typowym dworze, nie omijając tych o zagadkowo brzmiących nazwach, jak np. alkierz, apteczka, sklep, buduar. Celem właściwej identyfikacji pomieszczeń stosowano „barwne” nazewnictwo „Każdy pokój miał swoje właściwe barwy. Salon białą, bawialny niebieską, sypialny zieloną, jadalny żółtą”. Odrębną budowlę jaką był „dom pański” otaczały zabudowania gospodarcze o bardziej lub mniej oczywistych funkcjach, chociażby oficyna, sernik, spichlerz, lamus tzn. „Komora na podwórzu mocna, w obie drzewo zbudowana, obwarowana na kształt skarbnicy”.

Radziejowice - bywał tu Jerzy Waldorff

Atlantyda.Opowieść o Wielkim Księstwie Bałaku

Andrzej Chciuk

Wydawnictwo LTW 2015

 

Drohobycz - półtora miasta

     Niespokojny duch Andrzeja Chciuka uniósł jego Atlantydę – Drohobycz – aż za ocean, na australijskie antypody. Niespełniony dziennikarz borykający się z niezbyt przychylnym dla niego losem, zmieniał pracę, mieszkania i żony. Z jego wprawek literackich powstała najlepsza książka napisana w 1969 roku przez polskiego pisarza przebywającego na emigracji. Drohobycz, kojarzony przez większość czytelników z postacią nieprzeciętnego Brunona Schulza, żyje na kartach opowieści Andrzeja Chciuka życiem codziennym Wielkiego Księstwa Bałaku. W pamięci autora pozostała atmosfera wielokulturowego (ale nie multikulti) kresowego miasta,  gdzie obok Polaków mieszkali Ukraińcy i Żydzi, tolerując się nawzajem ale nie próbując nikogo nawracać i przekonywać do swojej wiary. Marian Hemar miał na ten temat własne zdanie:
„Bohaterem książki jest najdziwniejsze miasto w Polsce, półtora miasta, pół polskie, pół żydowskie, pół ukraińskie, miasto Drohobycz”.

Drohobycz - Apteka na ul. Stryjskiej

Nafta i ludzie

     Andrzej Chciuk wspomina o najważniejszych walorach i atrybutach Drohobycza, jak i o małych sprawach towarzyszących życiu rodzinnemu zwykłych obywateli miasta. Nieistniejąca już Kresowa Atlantyda była zagłębiem naftowym (razem z Borysławiem), gdzie do głosu dochodziły wielkie biznesy, fortuny, triumfy, ale i krachy, fiaska, klęski. Andrzej Chciuk dużo miejsca w publikacji poświęcił szkole – kolegom i nauczycielom –  czemu trudno się dziwić zważywszy fakt, iż opuścił miasto jako dwudziestoletni młodzieniec. Drohobycz Chciuka to miasto jego dzieciństwa i młodości, a zatem obserwacje świata naznaczone zostały spojrzeniem młodego człowieka, aczkolwiek spisywał je już w wieku dojrzałym. Zapamiętał i opisał różnorodność ludzkich charakterów, jakie można było znaleźć w wielu kresowych miastach. Patrząc z perspektywy dziecka, którego światem był najpierw dom rodzinny, później cała kamienica, dalej ulica, i dopiero miasto, Andrzej Chciuk w niebywale szczery i bezpośredni sposób odtworzył dziesiątki wydarzeń, jakich był świadkiem lub choćby o jakich słyszał. Nostalgiczne opowieści okraszał dużą dozą swoistego bałackiego języka i humoru. Przecież „my wszystko wimy, no, zdarza si nawet w rodzini z fortepianem, ni ma o czym mówić”, a każdy tomik wierszy Kazimierza Wierzyńskiego (drohobyczanina z urodzenia) był w Drohobyczu „dyskutowany i  u m i a n y  z miejsca na pamięć”.

Drohobycz - Rynek

Waldorff. Ostatni baron Peerelu

Mariusz Urbanek

Iskry 2008 

Baron i salon

      Mariusz Urbanek po raz kolejny dowiódł, że potrafi pisać biografie w sposób rzeczowy ale i wielce interesujący. Pisząc o krytyku muzycznym i publicyście nie nęka czytelnika subtelnymi różnicami między brzmieniem pierwszego a ostatniego koncertu orkiestry X, ale raczej skupia się na różnicach w recenzjach tych koncertów, które wyszły spod pióra bohatera książki nazwanej „Waldorff. Ostatni baron Peerelu”. Zręczny tytuł kojarzyć się może z wydaną później pozycją odrobinę zbliżoną tematycznie, o podobnie brzmiącym tytule, a mianowicie „Ostatni salon PRL-u” Andrzeja Chwalby o hrabim Pusłowskim. Obydwie lektury poruszają tematykę wysokiej kultury i sztuki, obrony dóbr narodowych przed zakusami różnych okupantów Polski – zewnętrznych i wewnętrznych. Obydwaj ich bohaterowie przekazują część swych zbiorów i własności uniwersytetom, muzeom i innym instytucjom kultury. 

Anegdoty i fotografie

     Wydawnictwo Iskry opatrzyło znakomicie opracowane studium postaci Jerzego Waldorffa (1910 - 1999) elementami dodatkowymi: porządkującym fakty kalendarium, indeksem wspominanych osób, bibliografią tematyczną oraz zdjęciami z prywatnych zbiorów i agencji fotograficznych. Sam autor zaś sięgnął do wielkiego bogactwa piśmiennictwa, jakie pozostawił po sobie pisarz, publicysta i krytyk muzyczny. Urbanek czerpał z niego pełnymi garściami przywołując anegdoty, dykteryjki i historyjki świetnie oddające klimat międzywojnia, czasów okupacji, niemal półwiecza PRL-u i III Rzeczypospolitej. 

Hubalczycy. Oddział Wydzielony Wojska Polskiego

Luiza Łuniewska 

Edipresse 2005

Podobieństwa i różnice

     Dziennikarka i reporterka Luiza Łuniewska jest autorką niewielkiej książki wydanej w serii „II wojna światowa – Wydarzenia·Ludzie·Tajemnice” a zatytułowanej „Hubalczycy. Oddział Wydzielony Wojska Polskiego”. Tematyka publikacji jest zatem zbieżna z poprzednio analizowaną przez mnie pozycją o tytule: „Hubal i jego Oddział Wydzielony Wojska Polskiego 1939 – 1940”. Łączy je również edytor – Edipresse, a dzieli dziesięć lat między wydaniami. Książka Łuniewskiej wydana była wcześniej, żałuję zatem, że nie od niej zaczęłam czytanie i komentowanie tych opracowań. 

Major Dobrzański na czele 2. Pułku Strzelców Konnych - 1935

Tekst i nie tylko...

     Lektura „Hubalczycy…” obejmuje, poza opisaniem łańcucha wydarzeń mających miejsce w Polsce powrześniowej a zakończonych wczesnym latem 1940 roku i związanych z majorem Henrykiem Dobrzańskim ps. Hubal, notki tematyczne poświęcone zagadnieniom poruszanym w tekście książki, a wymagającym wyjaśnienia, jak np. pacyfikacje, komunistyczna dywersja czy współpraca Gestapo i NKWD. Tekst książki zawiera również, w bardzo skrótowej wersji, kalendarium działalności jednostki, której głównym sprawcą działań był major Hubal tj. Oddziału Wydzielonego Wojska Polskiego. Pierwszoplanowe postaci wspominane w opracowaniu wyeksponowano w indywidualnych biogramach, jakie zamieszczono na marginesach i na końcu książki. Za nimi znalazły miejsce informacje z zakresu uzbrojenia konstruowanego i budowanego w dwudziestoleciu międzywojennym a używanego podczas II wojny światowej.

Przyjazd kurierek z Warszawy do Oddziału majora Hubala - luty 1940

Hubal i jego Oddział Wydzielony Wojska Polskiego 1939 - 1940

Jacek Sawicki 

Bellona 2015

Edipresse 2015 

 

Oddział Wydzielony Wojska Polskiego

     Symboliczny pierwszy tom (z sześćdziesięciu zapowiadanych przez wydawcę) publikacji „Polska Walcząca – Historia Polskiego Państwa Podziemnego” koncentruje się na działaniach majora Henryka Dobrzańskiego ps. Hubal. Książka ma dwudzielną strukturę: część pierwsza ukazuje losy Oddziału Wydzielonego Wojska Polskiego w latach 1939 – 1940, część druga przedstawia biogram majora Hubala. Tekst opracowania uzupełnia kilkadziesiąt fotografii obrazujących dzieje niezwykłego Oddziału i jego Dowódcy, miejsc upamiętnienia bohaterów i dokumentów wojskowych.

Autorem publikacji jest historyk, profesor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego oraz pracownik Instytutu Pamięci Narodowej, pan Jacek Sawicki. Specjalista w dziedzinie historii najnowszej jest także twórcą filmów o tematyce historycznej i społeczno – politycznej.

Jacek Sawicki przekazał czytelnikom porcję wiedzy o rodzącym się już we wrześniu 1939 roku Polskim Państwie Podziemnym, na które złożyło się wiele organizacji konspiracyjnych od Służby Zwycięstwu Polski, Tajnej Armii Polskiej, Tajnej Organizacji Wojskowej, Polskiej Organizacji Walki o Wolność do Związku Walki Zbrojnej – poprzednika Armii Krajowej. 

Hubalczycy w Gałkach Krzczonowskich w marcu 1940 r.

Hubalczycy w Gałkach Krzczonowskich w lutym1940 r.

Dziewczyny Wyklęte

Szymon Nowak 

Fronda  2015

Wyklęte czy Niezłomne?

     Szymon Nowak jest historykiem, autorem książek o Powstaniu Warszawskim i Żołnierzach Wyklętych. Wyklętych czy Niezłomnych? W przypadku Dziewczyn, o których jest omawiana książka, należy użyć obydwu tych określeń. Ponieważ były Niezłomne, to zostały Wyklęte.

     Bohaterki książki i bohaterki Niepodległej w wojennej i powojennej rzeczywistości pełniły funkcje sanitariuszek, łączniczek, kurierek, prowadzących placówki, w których znajdowali schronienie ludzie ścigani przez UB i NKWD. Te młode kobiety i dziewczyny walczyły z obydwoma okupantami, którzy napadli na Polskę we wrześniu 1939 roku. Niezachwiana wiara w człowieka, pomimo okropności wojennych, jakie były udziałem dziewcząt, ich bliskich lub znajomych, prowadziła je na leśne ścieżki walki o prawdziwą niepodległość Polski
. Z drugiej jednak strony doprowadziła większość z nich na ławy oskarżonych w sfingowanych komunistycznych procesach, gdzie świadkami prokuratury byli niedawni współtowarzysze partyzanckiej niedoli a oskarżycielami przeistoczeni w sowieckich towarzyszy Polacy.

Danuta Szyksznian z d. Janiczak ps. Sarenka

Janina Przysiężniak z d. Oleśkiewicz ps. Jaga

Polacy z Kresów. Znani i nieznani.

Katarzyna Węglicka

Bellona 2015 

Subiektywna selekcja

    

     Katarzyna Węglicka jest historykiem sztuki i tłumaczem. Jej pasją stało się śledzenie dziejów kresowych i polskiego dziedzictwa kulturowego na Kresach Wschodnich Rzeczypospolitej. Jest autorką interesującego cyklu książek „Gawędy kresowe”. Z niezwykle szerokiego spectrum Polaków związanych miejscem urodzenia czy działania z Kresami autorka wybrała „znanych i nieznanych” przedstawicieli naszego narodu. Subiektywna selekcja postaci pozwoliła na przedstawienie miejscowości i zakątków ukrytych na wschodnich rubieżach dawnej Rzeczypospolitej, w których swoje piętno odcisnęli znamienici rodacy, i w których upamiętniono ich w bardziej lub mniej podniosły sposób.

Pałac Hańskich w Wierzchowni

Inteligencja i wykształcenie

     

     Bohaterowie opowieści Katarzyny  Węglickiej mają wiele cech wspólnych, naturalnie poza umiłowaniem swojej ojczyzny. Reprezentują oni elitarne warstwy społeczne: arystokrację, ziemiaństwo i szeroko rozumianą inteligencję, które zawsze stały na czele walki o niepodległość Polski. Warunkiem koniecznym (ale nie wystarczającym) znalezienia się w gronie osób wybitnych było zdobycie wykształcenia, po które Polacy przemierzali całą Europę – od Petersburga do Paryża. Ale nie koniec na tym. Swoją działalność i pracę nasi rodacy prowadzili również na terenie państw ościennych, co dziś określilibyśmy jako mobilność zawodową.

Dwór Wańkowiczów w Mińsku